Norman McLaren - więcej informacji dla zainteresowanych.

[Monika Zarzycka]

Norman McLaren
czyli o eksperymencie w filmie animowanym
Ryszard W. Kluszczyński

Historia filmu animowanego zaczyna się niemal równocześnie z historią
kina w ogóle. Wkrótce po wynalezieniu kamery filmowej zaczęto jej używać
także w celu ekranowego ożywienia martwych przedmiotów. Animizacyjne
zdolności kina, o których tak dużo pisali pierwsi teoretycy Dziesiątej
Muzy, osiągnęły w tym przypadku wymiar dosłowności.
   Technika charakterystyczna dla filmu animowanego - poklatkowe
opracowywanie taśmy - używana jest już nawet w okresie prehistorii kina:
w ten właśnie sposób, klatka po klatce Emile Reynaud tworzył materiały
dla swojego teatru optycznego.
   Nie bez dodatkowego powodu przywołałem tu nazwisko wynalazcy
praksinoskopu. Reynaud bowiem wykonywał animowane później rysunki
własnoręcznie i bezpośrednio na taśmie. Technika bezpośredniego
rysowania (malowania, wydrapywania etc. ) na taśmie filmowej weszła
później do kanonu technik eksperymentalnego filmu animowanego, a stało
się to przede wszystkim za sprawą Normana McLarena.
   Nie jemu co prawda przypisuje się pierwszeństwo w zastosowaniu tej
metody w filmie animowanym. Za pierwszy wykonany bezpośrednio na taśmie
i publicznie zademonstrowany film uznano Colour Box, zrealizowany w 1935
roku przez pracującego wówczas w Wielkiej Brytanii Nowozelandczyka Lena
Lye'a. Wiadomo jednak, że w roku 1933, jeszcze w czasie studiów, McLaren
wespół ze Stewardem McAlisterem, eksperymentował z ręcznym opracowaniem
filmu. Zmył on emulsję (wraz z zarejestrowanymi obrazami) z odrzuconych
kawałków 35 milimetrowej taśmy filmowej po to, aby uzyskać czysty
materiał do malowania. Powstały w ten sposób film (bez tytułu) nie
zachował się do dnia dzisiejszego.
   Jednak nie tak pojmowane pierwszeństwo liczy się najbardziej.
Znacznie ważniejszy jest fakt, iż to McLaren właśnie wprowadził metodę
bezpośredniego oddziaływania na taśmę do kanonu technik animacyjnych.
   Wspomniany film był pierwszą realizacją mającego wówczas 19 lat
Normana McLarena. Urodził się on 11 kwietnia 1914 roku w Stirling, w
Szkocji. Jak sam wspomniał, z filmem spotkał się bardzo wcześnie:
   "Po raz pierwszy zetknąłem się z filmem w wieku siedmiu lat.
Wyprowadzający się sąsiad, pragnąc pozbyć się paru niepotrzebnych
przedmiotów, podarował moim rodzicom pudełko zawierające mały projektor
i kilka rolek taśmy filmowej. Te tajemnicze rolki zwróciły natychmiast
moją uwagę - swoim zapachem".
   W 1932 roku McLaren wstąpił do Akademii Sztuk Pięknych (School of
Art) w Glasgow, wybierając jako specjalizację architekturę wnętrza. Dwa
lata później został członkiem Towarzystwa Filmowego w Glasgow. Nieco
wcześniej natomiast wstąpiwszy do działającego w Akademii klubu
filmowego, McLaren zrealizował swój pierwszy samodzielny i publicznie
pokazany film Seven Till Five. Był to dokument z życia Akademii. Kolejny
film: Camera Makes Whoopee (1935) zwrócił uwagę Johna Griersona, który
zaproponował autorowi pracę w kierowanej przez siebie General Post
Office Film Unit (komórka filmowa Naczelnej Dyrekcji Poczty) w Londynie,
ówczesnym centrum angielskiego filmu dokumentalnego. Propozycję tę
McLaren przyjmie rok później (1936), opuszczając Akademię bez dyplomu i
dołączając do grupy Griersona.
   Do tamtej chwili McLaren zrealizował jedenaście filmów. Posługiwał
się w nich wieloma różnymi technikami. Kręcił zarówno filmy
dokumentalne, jak i animowane; często również łączył obie te metody.
Stosował też wiele dodatkowych efektów optycznych: zdjęcia mikroskopowe,
wielokrotne ekspozycje, ruch zwolniony, wprowadzał do filmu lalki,
wykresy, kompozycje abstrakcyjne. Wśród podejmowanych przezeń tematów
odnaleźć można sprawozdanie z balu bożonarodzeniowego w Akademii,
reklamówki oraz film antywojenny.
  W General Post Office McLaren realizował przede wszystkim filmy
dokumentalne. Były to oczywiście prace związane tematycznie z
działalnością poczty. Film animowany pozostawał jednak głównym
przedmiotem zainteresowania artysty, który stale wprowadzał do swoich
dokumentów i reklamówek elementy animacji. W G.P.O. współpracował nie
tylko z Harrym Wattem i Basilem Wrightem, słynnymi dokumentalistami, ale
również z Lanem Lye'em, którego filmy animowane - wspomniany już Colour
Box oraz Rainbow Dance  (1936) i Trade Tattoo (1937) - McLaren bardzo
podziwiał. A kiedy Alberto Cavalcanti, działający w Europie brazylijski
awangardowy twórca filmowy, zastąpił Griersona na stanowisku G.P.O. Film
Unit, McLaren pod jego opieką, zrealizował swój pierwszy, oficjalnie
przedstawiony publiczności film rysowany bezpośrednio na taśmie: Love on
the Wing  (1938). Był to jednocześnie ostatni film, który McLaren zrobił
dla General Post Office. Po nakręceniu w londyńskim Film Centre
reklamówki na temat korzyści gotowania na gazie (znów dokument
uzupełniony animacją), Norman McLaren opuścił Wielką Brytanię, udając
się do stanów Zjednoczonych.
   Praca w General Post Office była dla rozwoju młodego filmowca okresem
bardzo ważnym. Nie tylko dlatego, że zrealizował tam kilka filmów
eksperymentując z różnymi technikami. Niezwykle istotne było to, że
pracował z tak wybitnymi profesjonalistami jak Watt, Wright, Evelyn
Cherry, Len Lye czy Cavalcanti. Nie bez znaczenia były również kontakty
ze współpracującymi z G.P.O. Benjaminem Brittenem, W.H. Audenem i
Williamem Coldstreamem. Być może inspiracja Brittena sprawiła, że
McLaren rozpoczął doświadczenia z ręcznie malowanym na taśmie filmowej
dźwiękiem. Efekt ten był nie został co prawda włączony do żadnego z
nakręconych w Anglii filmów, lecz autor nie zapomniał o swoich próbach i
wkrótce, już w Ameryce do nich powrócił.
   W Nowym Jorku McLaren znalazł się w październiku 1939 roku. Pracę
zdobył dopiero po kilku miesiącach - w instytucji produkującej filmy dla
przemysłu oraz filmy reklamowe. Równolegle do pracy w tej wytwórni, w
wolnym czasie, tworzył swoje własne prace. Wspólnie z Mary Ellen Bute
zrealizował Spook Sport (1939 - 40) - animowaną wizualizację Danse
Macabre Camille'a Saint-Seansa. Prowadził też w dalszym ciągu
eksperymenty z rysowaniem (na przykład atramentem) bezpośrednio na
taśmie. Stypendium otrzymane z Salomon Guggenheim Foundation pozwoliło
mu zrealizować kilka filmów; niektóre z nich - Allegro (1939), Dots
(1940) i Loops (1940) - miały również ręcznie rysowaną ścieżkę
dźwiękową. Allegro włączone zostało następnie do kolekcji Guggenheim
Museum.
   W roku 1941, znów na zaproszenie Johna Griesona, McLaren przenosi się
do Kanady, gdzie właśnie, w Ottawie, rozpoczęła działalność na wniosek
rządu kanadyjskiego przez Giersona National Film Board of Canada
(Narodowa Rada Filmowa). W 1942 roku McLaren złożył w NFB sekcję filmu
animowanego. Pracę w niej podjęli , obok McLarena, Guy Glover i Evelyn
Lambert. Wkrótce dołączyli do nich także: Grant Munro, Jim Mc Kay,
Jean-Paul Ladouceur, Rene Jodoin i George Dunning, który później
zasłynie zrealizowanym w Anglii (jako produkcja niezależna) filmem
Yellow Submarine. Wśród twórców którzy na zaproszenie NFB przebywali
przez pewien czas w Ottawie lub w Montrealu (gdzie od 1956 roku mieściła
się siedziba NFB) obok Alexandra Alexeieffa (wynalazcy animowanego
"stołu igłowego"). Petera Foldesa i Lotty Reiniger znalazł się także
Walerian Borowczyk.
   Działająca do dnia dzisiejszego National Film Board odegrała wielką
rolę w rozwoju światowej animacji, wydając kilka już pokoleń artystów. W
jej ramach z kolei istotną rolę spełniał Norman McLaren. Trudno ocenić
wpływ, jaki wywarł na działających w niej twórców. George Dunning
powiedział o nim: "Jest wielkim nauczycielem, zawsze zdolnym poprowadzić
w najbardziej nieprawdopodobny sposób ku nowym odkryciom" (R. Russett,
C. Starr, Experimental animation. An Illustrated Anthology, New York
1976, s. 117).
   Sam McLaren natomiast kontynuował swoje eksperymenty, wprowadzając
doń coraz to nowe techniki: rysował na taśmie pastelami, "ożywiał"
pomalowane wycinanki. W latach 1950-51, na zamówienie Bytyjskiego
Instytutu Filmowego, zrealizował dwa filmy trójwymiarowe: Now Is the
Time oraz Around Is Around, przeznaczone do oglądania za pomocą okularów
polaryzujących. W pierwszym fotografował poklatkowo wycinanki papierowe
i obrazy rysowane bezpośrednio na taśmie. Efekt stereoskopowy osiągnął
fotografując i rysując po dwa obiekty (jeden dla lewego oka, drugi dla
prawego) z kontrolowanym przesunięciem elementów pozostających we
wzajemnej korelacji. Ręcznie rysowany był także dźwięk skomponowany i
zapisany na dwóch oddzielnych taśmach w celu uzyskania efektu
stereofonicznego. W drugim filmie McLaren posłużył się natomiast
sfotografowanymi w ruchu obrazami oscyloskopowymi.
   W roku 1952 McLaren nakręcił film aktorski pod tytułem Neigbhours. W
filmie tym użył jednakowoż techniki animacyjnej stosowanej dotąd wobec
rysunków kukiełek bądź innych martwych obiektów. Metoda ta w języku
angielskim otrzymała nazwę pixillation. Przy jej zastosowaniu McLaren
zrealizował w tym samym roku kolejny film: Two Bagatells (w który
wystąpił także jako aktor), a w 1957 - A Chairy Tale.
   W latach następnych do metody animowania postaci ludzkich będzie on
jeszcze wielokrotnie powracać próbując osiągnąć nowe efekty wizualne.
   Za Neigbours Norman McLaren otrzymał Oscara.
   W 1955 roku, w filmie Blinkity Blank, McLaren podejmuje kolejny
eksperyment, tym razem animacją "przerywaną" i drgającym obrazem.
Opracowując bezpośrednio taśmę pokrytą czarną, nieprzejrzystą emulsją,
autor żłobił w niej rysunki, które następnie zabarwiał przy pomocy
pędzelka przeźroczystą farbą. Zamiast jednak "zarysować" w ten sposób
kolejne klatki, McLaren wykonywał obrazki tylko na niektórych z nich, w
zróżnicowanych odstępach. Czasami tworzył swoisty obrazkowy cluster
(zgrupowanie kilku rysunków obok siebie), innym razem pozostawiał długie
czarne odcinki lub opracował cały ciąg klatek w tradycyjny sposób. Tym
co interesowało go w tym eksperymencie było zjawisko powidoku i trwania
wizji, oddziaływanie zarówno na siatkówkę oka, jak i na umysł odbiorcy.
   W latach następnych McLaren w dalszym ciągu analizuje możliwość
oddziaływania na taśmę filmową, wykorzystując w tym celu coraz nowe
narzędzia. Natomiast film Pas de deux (1967) jest powrotem do
"piksylacji", która została użyta tutaj w zmodyfikowany, bardzo ciekawy
sposób. Dwoje ubranych na biało tancerzy, filmowanych jest w tańcu na
kompletnie czarnym tle i podłodze z szybkością 48 klatek na sekundę.
Daje to na ekranie efekt ruchu zwolnionego. Na wysoko kontrastowej
taśmie pozytywowej dokonuje się następnie za pomocą kopiarki optycznej
zwielokrotnienie obrazu. W rezultacie gdy na ekranie tancerze wykonują
ruch, każda kolejna ekspozycja (a jest ich 12) jest nieco opóźniona w
stosunku do poprzedniej. Każdy element tańca ulega w ten sposób
pomnożeniu i "rozciągnięciu" w przestrzeni, dając jedyny w swoim rodzaju
efekt wizualny.
   Jeszcze inny eksperyment - w filmie Synchromy (1977) - dotyczy
relacji pomiędzy warstwą obrazową filmu, a jego warstwą akustyczną.
Syntetyczny dźwięk skomponowany przez McLarena był podstawą dla obrazu,
który skonstruowany został jako zwielokrotnienie, barwne odwzorowanie
ścieżki dźwiękowej. Rezultat: "widzicie to co słyszycie".
   W latach 70. i 80. McLaren coraz więcej uwagi poświęca edukacji
filmowej, pragnąc przekazać nowym adeptom animacji całą swoją wiedzę. W
tym celu realizuje m.in. serię filmów pod wspólnym tytułem Animation
Motion (1976-78), w którym demonstruje, komentuje i klasyfikuje aspekty
ruch kreowanego przez animatora. Seria ta została przeznaczona dla
studentów szkół filmowych, podejmujących naukę animacji. Artysta nie
porzuca jednak zupełnie własnej twórczości. Tworzy, między innymi
kolejne filmy baletowe: Ballet Adagio (1972) oraz Narcissus (1981).
  Wiele spośród filmów zrealizowanych w National Film Board Norman
McLaren wykonał przy współpracy Evelyn Lambert, niemało też z Grantem
Munro. Muzykę natomiast komponował zwykle Maurice Blackburn. Najczęściej
więc zespół McLarena składał się z trzech osób.
   McLaren znalazł w National Film Board znakomite warunki do pracy
artystycznej. Kiedy w 1941 roku John Grierson namawiał go do
przeniesienia się z Nowego Jorku do Ottawy, obiecał, że otrzyma tam
pełną swobodę twórczą. Obietnica ta została dotrzymana, także i wtedy,
gdy Grierson opuścił już Kanadę. W roku 1974 sam McLaren powiedział:
"Mam szczęście. Jestem tutaj od 33 lat i przez cały ten czas posiadam
całkowitą wolność (...) Ten rodzaj wolności, jaka posiadam jest bardzo
rzadki wśród ludzi tworzących filmy. (Experimental Animation..., s.
117). Dzięki tym warunkom Norman McLaren mógł swobodnie rozwijać swoje
eksperymentatorskie pasje. Bezpośrednia animacja bezkamerowa, ręcznie
rysowany dźwięk, animowany film trójwymiarowy, operująca ruchem
zatrzymanym "piksylacja", to kolejne etapy jego doświadczeń. Filmy
dzięki nim powstałe znalazły swoje miejsce wśród najciekawszych dokonań
sztuki XX w. Ich autor natomiast pozostanie na zawsze wzorem artysty,
dla którego twórczość jest przede wszystkim eksperymentem, czyli
poszukiwaniem nowych rozwiązań i... nowych problemów.




.
KINO.LAB - nowe kino
Centrum Sztuki Współczesnej Zamek Ujazdowski
tel. 628 12 71-3 wew. 135 (informacje i rezerwacje)
bilety w cenie 6 - 10 zł.
Subskrypcja informacji bieżących : do majordomo w sunsite.icm.edu.pl wysłać list o treści:
subscribe kino_lab
a żeby się wypisać:
unsubscribe kino_lab